'De overtreffelijcke reijse gedaen door Reynier Adriaensen' Leven als soldaat in de Oost, (1681-1689)
Capittel 4: Beschrijvinge van het Eijlant S. Jago.
Den 24sten meert commen wij voor het landt St. Jago, schieten met ons canon drij scheuten om te thoonen dat wij vrinden waeren, wanneer die Portugische uijt hun casteel wederom beantwoorden met het canon. Setten het dicht onder het castel ten ancker. Het en is aldaer niet heel veijlich te liggen alsoo de Turcken met de Portugische in verbont[42] sijn, soo dat sij daer lichtelijck connen comen. Dan onsen cappiteijn is met twelff mannen aen het landt gegaen om te sien naer eenen anderen mast ende met eenen den gouverneur de handen te kussen. Wij wierden wel ontfangen, vereerden den gouverneur eenige Hollansche kaesen met eenighe stock vissen[43] ende brandenwijn, soo dat sijlieden wel voldaen waeren. Daer en tegen stuerden ons den gouverneur heel veel fruijt van limoenen ende andere soorten van vruchten,[44] mede sont hij naer ons schip ses vette schaepen.
Ondertusschen was ick mede aen het landt. De inwoonders sijn heel swert ende worden vande Portugiesen heel cort gehouden. Moeten als perden wercken ofte worden als honden geslaegen. Sijn seer genegen tot het stelen[45] het sij wat het maer en is, soo dat wij moesten toesien. Wij hadden maer eenige lege vaeten aen het landt gebrocht om die te vullen met waeter ende bij den nacht, die niet gewaecht hebbende, waeren sij altemael opgedaen, bestonden in twelff groote waeter vaeten. Waerom onsen capiteyn sijn beclagh is gaen doen aenden gouverneur, maer en creegh anders geen bescheet dat het alhier daegelijcx is te doen ende dat het wilt om soecken was, daer[46] dat hij sijn beste soude doen om die op te soecken. Middelertijt wij waeren onse vaeten quijt. Ondertusschen gongen wij het landt besien, daer leijt eene schoone stadt twee mijlen vande zee dieper in het landt daer wij naer toe gingen. In dese stadt bevonden wij eenige cloosters al Jesuiten, Predicheeren[47] ende andere. 't Was toen ter tijt de grootejaer merckt, soo dat een verwonderingh was van het goet dat daer te merckt gebrocht wiert, het suijcker conden sij niet quijt geworden tot den prijs van eenen halven stuijver. Wij cochten daer wat suijcker dat wij scheep deden, wij gongen int predicheerenclooster sijnde een eerelijck[48] gebouw. Ick sliep in het clooster ende gaeven ons costelijcken wijn te drincken ende mij om daer te blijven, sij souden mij int clooster versteken hebben, maer alsoo ick sij het weijgerde ende hun lieden bedanckende over hunne presentatie soo lieten mij gerust.[49] Dan daer was eenen paeter die goede Nederduijst[50] conde spreecken, hadde in sijnen jongen tijt inde Nederlanden gereijst ende was verblijt dat hij noch iemandt vont daer hij tegen mocht spreecken. Daerom liet hij mij de heele stadt sien daer niemant en mochte commen. Dese stadt leijt tusschen de bergen, daer leijt een sterck casteel[51] op eenen bergh daer den inganck soo smal is dat daer maer eenen voor een in can. Dit casteel is uijt eenen marbelen bergh gehouwen. Ses mijlen vandaer leijt eenen brandenden bergh[52] die een ijselijcke vlamme uijtworpt, soo dat hij bij tijden soo veel steenen uijtworpt dat het een verwondingh is, want ter wijlen wij doende waeren om onsen mast scheep te doen soo vielen op ons schip met menichte van die drijft steenen ende quamen met groote hoopen aen ons schip gedreven dat aen ons eene groote verwonder gaft dat wij sulx saegen alsoo die steenen door de winden worden uijt den brandenden berch gedreven naer om hooch ende wort genaemt van ons den seijl steen.[53]
Alhier crege ick lust om den brandende berch te gaen besien hoe wel den predicheer het mij ontraede. Dan ick mijn aftscheet genomen hebbende, begaff mij opden wech met mijn twee. Hebbende niet anders voor geweir dan ons sij geweir.[54] Gongen ontrent de ses uren inden morgen naer dat wij mis hadden gehoort ende cregen de benedictie van onsen pater, quaemen door eenen moeijelijcken wech aen een riviere daer wij moesten voor staen blijven omdat sij soo snel afliep. Daeromme moesten wij een ure ommegaen om te vraegen aen eenige swerten hoe wij het best over de riviere soude comen. Wijsen ons een plaetse aen daer het ondiep was, hier op begeve ick mij inde snelle loopende riviere met eenen stock die ick al voor mij hiel om tegen te rusten. Soo dede mijner compagnon oock. Aldus quaemen wij over de riviere aen de ander sijde daer men niet eenen swerten mensch meer en vonden om dat men te naer bij den brandenden berch quaemen ende oock en vont men niet eenen boom ofte eenich groente soo wiert dat altemael aff verbrant door het geduerich vier vallen. Hier op comen wij aenden voet vanden berch, wanneer wij ons daer op begeven naer boven. Alhier overviel ons den nacht soo dat wij moesten daer in een gat vanden berch cruijpen, sijnde seer diep. Hier bleven wij tot dat den daegen raet soude aen commen, wanneer ons inden middernacht een geschreew in het hol hoorden daer wij in saeten. Sijnde seer verbaest over dit schrickelijck geraes het welcke al naerderde op ons aen quaem, wij dan op malcanderen siende, loopen uijt het hol. Het was aldaer seer licht vanden brandt des berchs. Stonden op ende het hol aensaegen wanneer daer uijt quaemen geloopen ses wilde verckens die hun bij den dach voor den hitte van de son in dat gat loopen ende gaen bij den nacht om hun eten te soecken ende mede is het daer seer warm in het gat door den brant van binnen. Hierop begeven wij ons naer boven alsoo het seer licht was, quaemen tegen den dach bij de cloof vanden berch daer de vlem uijt quam. Alhier was sulcken geraes dat wij malcanderen niet en conden aen spreecken, sulcken slaegen quaemen daer uijt. Het was toen ter tijt als wij daer boven waeren een seer wintachtig weder soo dat de vlamme op d'een sijde sloegh. Hier op rollen wij eenen grooten steen naer het gat de welcke wij van boven neder daer in smeten, hierop onstaet inden berch sulcke herte slaegen dat wij meenden dat den berch soude gescheurt hebben. Hier op volghde sulcke groote vlam met een groote menichte van colen ofte verbrande steenen dat wij waerelijck opde andere sijde hadden gestaan, wij souden daer verbrant moeten hebben. Dan wij hielen ons voldaen voor desen keer ende diersten sulcken steenen daer niet meer in worpen want den berch door sijn slaegen stont gelijck en beefde soo dat wij blijde waeren dat wij affquaemen. Het is ontrent desen berch bij tijde sulcken aerbevinck dat daer geen menschen comen bij woonen. Jae, ick hebbe met mijn oogen gesien dat het aerbevinck tot inde hooft stadt van St.-Jago quam.[55] Soo dan quaemen weder tot onse riviere daer wij door moesten ende moesten naer onse ondiepte gaen soecken die wij eijndelijck vonden. Dese riviere loopt voor bij desen berch soo dat het waeter bij tijde heel eet is. Dan begaff ick mijn selve daer in ende alsoo wij onse stocken hadden achtergelaeten soo hadde ick het quaelijck genoech om daer door te geraecken, alsoo ben ick over de riviere geraeckt. Wanneer mijnen mede maet sijn selve mede int waeter begaft niet sonder vreese omdat hij niet en conde swemmen ende omdat hij geenen stock meer en hadde daer hij en conde op steunen is int midden vande riviere door den snellen loop des waeters omgevallen ende roepende om hulp is inden gront geraeckt. Ick soude hem seer geirne geholpen hebben, maer alsoo ick hem quijt was hebbe hem noijnt meer gesien, sijnde ten uijtersten seer bedroeft. Dan ick ginck mijnen wech voorts naer de stadt daer ick inquam, gonck naer mijn clooster vande predicheeren daer ick wel onthaelt wiert van mijnen pater daer ick verhaelde alwat ick gesien hadde ende van mijnen mede maet hoe ick hem verlore hadde. Daer hij groote droefheijt over maeckte ende dede s'anderen daechs eene misse van requiem[56] over sijne siele. Ondertusschen begint de trommel te slaen door de stadt van St. Jago dat hem een iegelijck soude naer scheep boort begeven tusschen dit en vierentwintich uren. Hier op naer dat ick met de pater het scheijt hadde geeeten,[57] hebbe ick eerelijck mijn aftscheet genomen. Aldus quam ick wederom scheep ende onsen grooten mast was wederom claer tusschen den tijt dat ick aen het landt hadde geweest. Aldus haelden wij de seijlen wederom op ende wonden ons ancker uijt den gront, losten wederom thien stucken canon tot danckbaerheijt, liepen in zee naer het eijlant St.-Vincent, meijnden daer onsen mede maet het schip Mascaster te vinden, liepen het eijlant rom tom ende hem niet vindende vervolghde onse reijse.[58]
Den sevensten april loopen onder de son ofte linie,[59] alhier was het vreeselijck eet alsoo de son boven ons hooft staet soo dat wij schier smolten. Alhier connen wij lichtelijck vijff ofte sesse weecken stil liggen sonder eenen voet van onse plaetse te gaen. Dan de heere was met ons want den vijffden dach cregen wij een donder vlaege met eenen herten wint soo dat wij de son passeerden.[60]
Den derthiensten april sijnder twee persoonen die met malcanderen hadden gespelt met de caert ende eenich verschil te saemen crijgende, berispen malcanderen in het onderste van het schip met het mes daer sij malcanderen soodaenich hebben onthaelt dat den eenen daer doodt gebleven is ende den andere sijnde mede seer gewont. Quam bij den barbier om vermaeckt te worden dan wiert voor den cappiteijn gebrocht, beleet het alles waerom dat het is toegecommen. Hij soude moeten hangen hebben, maer omdat hij soo gewont was stierf den derden dach.[61]
Den 14sten april loopen voorbij de clip Ambrosi,[62] die clip leijt onder het waeter ende heeft eertijts boven ende toe hooch uijt gesteken, dan is met eenen storm te neder geslagen soo dat sij nu onder het waeter leijt ende en can niet gesien worden dan aen het branden.[63] Daer sijn alhier vergaen veel schepen ende als wij die gepasseert waeren deden wij een generael gebedt aen Godt ende schoten drijmael ons canon aff tot danckbaerheijt.
Den 16sten april worter twee persoonen voor den scheepsraet gebrocht ende wierden beticht dat sij de sonden van soddomit hadden begaen. Den eenen was onsen tamboer sijnde maer eenen cleijnen jongen van vijfthien jaeren ende den andere was een Italiaen sijnde geboren tot Roomen. Sij waeren op de daet betrapt soo dat het den cleijnen tamboer bekende ende dat hij was omgecocht voor vijff schellingen aen gelt. Hier op worden sij alle beijden inde boeijen gesloten den eenen boven den anderen op de campannie, saeten daer tot den vijffden dach wanneer hun proces gemaeckt wierd om alle beijden levende rugh aen rugh gebonden te worden ende dan in eenen sack gesteken te worden om soo levende in zee gesmeten te worden. Dit vonnis moest dan uijtgevoert worden. Wanneer ick met mijn acht mannen inde caut voor den scheepsvaer[64] quam om te spreken voor den cleijnen tamboer dat het noch maer een kint en was ende dat hij niet en hadde geweten wat quaet dat hij dede. Hier op antwoorden den cappiteijn dat wij souden buijten gaen ende dat hij den tamboer eens soude ondervraegen. Men moet weten dat desen jongen tamboer eer hij naer Oostindien voer een reijse hadde gedaen naer Muscobien[65] ende aldaer wortter onder de Muscoviters veel gedaen, soo dat den scheeps vaer aen hem vraeghden oft dat hij dat wel geweten heeft dat dat quaet is geweest, waer op hij heeft geantwoort van jae ende dat hij dat noch veel hadde gesien. Hadt hij onnooselijck geantwoort ick en hebbe het niet geweten, hij soude geen noodt gehadt hebben van te sterven. Hier op wiert ons versoeck plat affgeslaegen ende wierden alle beijden voor den grooten mast gebrocht daer hun sententie wiert voorgelesen. Dit gedaen sijnde wiert het gebedt gedaen. Wij hadden op ons schip eenen geusen predicant die den Italiaen wat woude voorlesen. Dan en woude naer niet hooren, maer versocht aenden cappiteijn om van eenige van het scheepsvolck de welcke catolick waeren, om een gebedt over hem te mogen lesen, het welck den cappiteijn toeliet. Soo dat wij die catolick waeren de litanie van onse Lieve Vrouwe ende den profundis[66] leesden over den patient. Hij bethoonde groot berouw ende seijde dat hij de doot al over lanck hadde verdient. Hier op den sack daer sij in moesten, wierden aen malcanderen gebonden ende gongen inde sack staen naer dat sij hadden adieu genomen. Men gaff hun inden sack over de hondert pont ijser omdat sij te gouwer souden sincken. Hier op wort den sack boven hun hooft toe gebonden ende wierden op twee plancken, aen malcanderen genaegelt, daer op geleijt ende men spelde een twee drij in Godts naeme ende in zee gesmeten ende al hun goet van kisten ende slaepgoet wiert mede in zee geworpen.[67]
Den 23sten april saegen een groote partije vliggende vissen die met menichte op ons schip quaemen gevlogen dese vissen hebben vleugels ende vligen met hondert duijsent seffens, jae quaemen met groot getal op ons schip soo dat sij tegen ons seijlen quaemen gevlogen. Sij sijn seer goet om te braeden, dese vissen wanneer sijn worden opgeiaeght van andere groote vissen behelpen hun met hunne vleugels om te loopen ende te vliegen.[68]
Den 29sten april crijgen eenen storm waer van ons schip een groot gat van onder cregh. Cregen alhier veel waeters in, wij holpen malcanderen dach en nacht tot dat wij ons leech vonden ende maeckte dat dicht met sacken die vol gort[69] gevult waeren tot dat den storm ophiel. Wanneer wij ons schip toens dichtmaeckten naemen onsen cours naer de custen van Africa ofte de Cabo de bonne Esperanse.[70]
Den 3den cregen vogelen in sicht die wij in langen niet gesien en hadden ende daerbij lieten hun de wallevisschen sien die soo stout waeren dat sij voor ende op seij van ons schip quaemen. Wij smeten hun een leegh vat dat heel dicht was gemaeckt daer sij heel schoon mede spelde, wierpen dat selve vat schier weder in ons schip. Soo bleven sij twee volle daegen bij ons. Wij vermoeden dat wij niet verre van het landt waeren om dat wij de vogelen ende wallevisschen saegen die hun niet weijt in zee en begeven, maer houden hun dicht aen 't landt. Soo doen de vogelen mede omdat sij hun eijeren ende hun jongenen te beter souden bewaeren.
Den 10sten meij wort op ons schip ontdeckt een seker jonge dochter die haer selve hadde in mans cleederen laeten aennemen voor soldaet. Sij hadde haere cleederen in haer kist ende soo wanneer sij op Batavia hadde gecommen soo soude sij die aengedaen hebben. Sij hadde dese reijse om eenen jonghman aengenomen die haere ouders niet en heeft willen dat sij daer mede soude trouwen ende daeromme was sij van disperatie naer Oostindien getrocken. Sij wiert vanden cappiteijn seer wel gedaen[71] ende en mocht niet meer onder het volck commen. Sij was een appotekers dochter van Amsterdam ende naerderhandt commende op Batavia is hij, om wiens wille dat sij soo verre uijt haer vaederlant was gecomen, gestorven twee maenden van te vooren.[72]
Den 17den meij wortter lant van ons schip gesien, setten het daer naer toe al soo meijnde dat het de cap de Bonne Esperanse was, maer waeren bedrogen. Alhier worden veel Oostindiensche vaeders bedrogen ende is de reden datter al eenige vergaen sijn, dese caep vertoont hem gelijck de rechte caep de Bonne Esperanse, wij wenden ons schip van het lant aff ende staecken het weder om in zee.[73]
Den 20sten meij cregen een groote stille op de zee soo dat ons schip daer stil lagh ende de zee en voerde haer niet. Alhier was het deirelijck om sien om dat ons waeter bij naer uijt was, soo en cregen wij maer een half pint[74] waeter tusschen vierentwintich uren. Voorwaer weijnich genoech alsoo wij daegelijcx niet anders als gesouten vlees ende speck dat heel sout voor de onse was.[75] Dese stilte heeft geduert vanden 20sten tot den 13sten junij. Alhier onstont een groote sieckte op ons schip door dat wij soo weijnich vers waeter cregen. Voorwaer hadden wij daer noch een acht daegen moeten liggen wij hadden altemael daer aen vast geweest, maer den heere voorsagh het wanneer het den 13sten junij begon heel moeij te waeijen. Daer waeren op ons schip soo lange als wij daer gelegen hadden over de twintich persoonen gestorven.
Den 24sten ontdeckt hem de cust van Africa, heel berchachtich die wij den sesden julij binnen liepen aen de cap de Bonne Esperanse. Danckende den grooten Godt van sijn genade dat wij al over de tweeduijsent mijlen uijt Europa waeren naer Oostindien.
[42] Dit wil zeggen dat ze in vriendschap leven.
[43] "Stock vis" is op stokken hard gedroogde kabeljauw.
P.G.J. VAN STERKENBURG, Van dale..., p. 974.
[44] De 17° eeuwse Oostindië-vaarders legden een vaag verband tussen de consumptie van vers fruit en het uitblijven van scheurbuik, maar de superioriteit van citroenen boven alle andere citrusvruchten werd nog niet begrepen.
C.R. BOXER, Het profijt van de macht, de Republiek en haar overzeese expansie, 1600-1800 (The Dutch Seaborne Empire 1600-1800; vertaald door J.W. Schotman), Amsterdam, Uitgeversmaatschappij Agon, 1988, p. 62.
[45] William Dampier, een wereldreiziger, zegt het volgende over de Kaapverdiërs: "Travellers must have care of these people, for they are very thievish; and if they see an opportunity they will snatch any Thing from you, and run away with it." Stelende Kaapverdiërs horen blijkbaar in het rijtje van domme Belgen en gierige Nederlanders.
W. DAMPIER, A new voyage round the word by William Dampier, with an introduction by sir Albert Gray., London, The Argonaut Press, 1927, p. 60.
[46] hoewel
[47] Dominikanen.
[48] stevig, goed gebouwd.
[49] Bert Paasman schrijft in zijn artikel 'rijs is ons broot, ende waeter is onsen dranck' dat Reynier te Santiago een Portugees Jezuïetenklooster aandoet "dat hem als het waere asiel aanbiedt". Paasman maakt hier een dubbele fout. Ten eerste logeert Reynier naar eigen zeggen in een dominikaner (predikheren) klooster. En tweedens kan hij onmogelijk weten of het een Portugees klooster is. De dominikanerorde is trouwens Spaans getint en overzeese kloosters en missieposten zijn sterk internationaal gekleurd
B. PAASMAN, Rijs is ons broot, ende waeter is onsen dranck, Indische Letteren, 8° jaargang, nr. 3-4, december 1993, p. 115.
[50] Nederlands
[51] Hoogstwaarschijnlijk is dit het Fortaleza Sao Filipe te Ribiera Grande, hedendaags Cidade Velha.
R. OSANG, Kapverdische Inseln, Köln, Dumont Reise-Taschenbücher,, DuMont Buchverlag, 1995 (2. Auflage), p.118.
[52] De slapende vulkaan op Santiago is de Pico de Antonio (1394m.), maar waarschijnlijk bedoeld Reynier de Pico de Fogo (2829 m.) op het naburige eiland Fogo.
R. OSANG, op. cit., p. 133.
[53] Ik denk dat Reyniers geheugen hem hier en daar in de steek laat. Santiago kende toentertijd twee 'steden': Praia en Ribiera Grande. Waarschijnlijk wierp Huis ter Merwede zijn anker uit voor Praia dat over de veiligste en meest gebruikte rede beschikte. Vanwaar Reynier en compagnie over land naar het nabijgelegen Ribiera Grande trokken dat het kerkelijk, juridisch, administratief en militair centrum van Santiago was en de residentieplaats van de gouverneur. Ribiera Grande lag echter aan zee en niet landinwaarts zoals Reynier vermeldt. Ribiera Grande werd ook Santiago genoemd. Die verwarrende naamgeving misleidde misschien Reynier die zijn relaas jaren later optekende.
D. BENTLEY, Atlantic Islands. Madeira, the Azores and Cape Verdes in 17th. century commerce and navigation, Chicago\ London, s.n., 1972, p. 72-78.
[54] Bajonnet
[55] De vulkanen op de Kaapverdische eilanden zijn inderdaad zeer actief. Maar ik denk dat Reynier andermaal een en ander dooreen haalt. Santiago kent inderdaad een vulkaan, de Pico da Antonia op loopafstand (circa 15 kilometer) van Ribiera Grande gelegen, maar die is sinds tijden uitgedoofd. De kolkende krater en het verbrande landschap moeten dan toegeschreven worden aan Reyniers dichterlijke vrijheid.
Tenzij we ervan uitgaan dat Reynier de vulkaan op het naburige eiland Fogo voor ogen heeft. Fogo (Portugees voor vuur) is een vulkanisch eiland met een bijzonder aktieve vulkaan. Er zijn achtentwintig geregistreerde uitbarstingen bekend. Anno 1680 was er een bijzonder hevige uitbarsting die de bewoners verjoeg en de gronden ruïneerde. Bovendien ging de eruptie gepaard met een aardbeving die zich ook op Santiago liet voelen. Alle deze ingrediënten treffen we aan in Reyniers verhaal en is enige scepsis tegenover de waarheidsgehalte van zijn tocht zeker op zijn plaats.
D. BENTLEY, op. cit., p.180. en J. BACELAR BEBIANO, A geologia de arquipelaga de Cabo Verdo, in Communições dos serviços geologicos de Portugal, Tome XVIII, 1932.
[56] dodenmis, mis voor de zielerust van een overledene.
P. G. J. VAN STERCKENBURG, Van Dale..., p.839.
[57] een afscheidsmaal hadden gegeten
[58] Vreemd dat Reynier de Macassar daar denkt te treffen. São Vicente is namelijk één van de barre, onbewoonde eilanden van de Kaapverdische groep waar men absoluut niets te zoeken heeft (althans wat de zeventiende eeuw betreft).
D. BENTLEY, op.cit., p.180.
[59] De evenaar
[60] Windstiltes, tegendraadse stromingen/winden waren legio rond de evenaar vandaar dat de VOC haar schippers beval een geheime route te volgen. Dit zogenaamde Wagenspoor was een "weg" (gevormd door twee denkbeeldige lijnen op de zeekaarten) waarbinnen de schepen moesten varen om niet af te dwalen van de snelste vaarroute.
J.R. BRUIJN, F.S GAASTRA, op. cit., volume I, pp. 64-66.
[61] Moord, muiterij en het in gevaar brengen van het schip waren inderdaad halsmisdrijven. Het doodsvonnis werd echter niet uitgesproken door de schipper. Strafoplegging en verdere rechtspraak vonden plaats aan boord namens de Staten-Generaal door de scheepsraad. De schipper fungeerde dan als president van de raad die werd gevormd door drie officieren en vervolledigd met de onderkoopman , die als secretaris fungeerde. In onderhavig geval zou de messentrekker te Batavia gehangen worden, vonissen werden immers enkel aan boord voltrokken als de veiligheid van schip en bemanning dit vereisten, met name in gevallen van samenzwering en muiterij.
J. R. BRUIJN, Muiterij, oproer en berechting op schepen van de VOC, Bussum, 1980, p.18-21.
[62] Dit zijn de Abrolhos, Braziliaanse klippen zo'n 50 kilometer uit de kust van Bahia. De klippen behoren tot een rif dat de Zuid-Amerikaanse kustlijn volgt. Bijzonder gevaarlijk voor de scheepvaart omdat de klippen nu eens verborgen zijn onder de golven om er dan weer bovenuit te toornen. Abrolhos betekent in het Portugees trouwens 'open de ogen' (Aperi oculos), een duidelijke waarschuwing voor de passerende schippers.
Abrolhos, La grande encyclopédie. Tome premier (A- Alcala de henares), Paris, H. Lamirault et cie, s. d., p. 142.
[63] branden in de betekenis van omslaande golven
[64] scheepsraad
[65] Rusland, Moskou gold in die tijd als pars pro toto.
[66] een bepaald gebed
[67] Onder sodomie verstond men elk tegennatuurlijk en onzedelijk seksueel gedrag, in dit geval vleselijk verkeer tussen twee mannen. Reyniers getuigenis is kenschetsend; oudere man met voorliefde voor jonge knapen, betaalde seks, betrapping op heterdaad en de verdrinkingsdood. Sodomie aan boord van VOC-schepen was een realiteit, studies hebben aan het licht gebracht dat opgesomde elementen typische constanten zijn in de sodomieprocessen. De verzuchting van Reynier dat de knaap zich beter "onnooselijck" had gehouden is volkomen terecht. Rechters waren immers geneigd jongelingen te vrijwaren van de doodstraf als ze niet bewust waren dat hun gedrag zondig was. Wat volgde was verbanning of opsluiting maar de verdrinkingsdood al dan niet samengebonden met de medeplichtige bleef hun bespaard.
Sodomieten dienden echter volgens het VOC-reglement aan land berecht en terechtgesteld te worden. Is deze anomalie te wijten aan Reynier die de sodomie-passage ter verstrooiing van de lezers inlast of aan de scheepsraad die het VOC-reglement aan zijn laars lapt?
T.M. AERTS, Het verfoeijelijke crimen van sodomie. Sodomie op VOC-schepen in de achttiende eeuw.' in Leidseschrift 4 (1987/1988), nr.2, p. 5-21. en K. DEGRYSE, Sociale en sexuele spanningen aan boord van de Oostendse Oost-Indiëvaarders, in Collectanea Maritima IV, Bijdragen tot de internationale maritieme geschiedenis, Brussel, 1988, pp. 69-79.
[68] Adriaensen beschrijving van de vliegende vissen klopt in grote mate. Deze vissen zwemmen in grote scholen en wanneer ze worden opgejaagd door andere vissen maken ze snelheid, komen los van het water en glijden door de lucht op hun vinnen en staart. Hun glijvluchten kunnen tot 11m. hoog en 183 m. ver gaan en worden verscheidene malen achtereen herhaald. De meest voorkomende vliegende vis in het Atlantisch evenaars gebied is de Exocoetus volitans, zijn vier vinnen langszij het lijf lijken van verre op vleugels, vandaar Reyniers vergissing.
Flying Fish, Microsoft Encarta 96 Encyclopedia, s.l., Microsoft Corporation and Funk & Wagnalls Corporation, 1996.
[69] Gort is een gerstprodukt dat gebruikt werd voor pap te maken, gortpap of kortweg gort genoemd.
P.G.J. VAN STERKENBURG, Van Dale..., p.366.
[70] De vele lekken aan boord waren volgens de opvarenden te wijten aan slecht timmerwerk. Ze beklagen zich erover in een brief aan de Raad van Indië. Deze brief bevestigt Reyniers relaas want er staat te lezen: "Omtrent de Abroles gekomen heeft hem wederom een leck geopenbaart"
Copie van bevindinge van't schip Huys te Merwede, folio 1117-1118, Overgekomen brieven en papieren 1682. Algemeen Rijksarchief Den Haag, Archieven VOC, inv. nr. 1354.
[71] goed verzorgd.
[72] Het kwam in Nederland in de 17° en 18° eeuw inderdaad voor dat in mannenkleren gehulde vrouwen als matroos of als soldaat dienstnamen. Hoeveel er van deze vrouwen geweest zijn, is onduidelijk. Wel is men er in geslaagd een type-vrouw samen te stellen: het gaat om meisjes van rond de twintig, uit het gewone volk, die vaak ontworteld waren en door hun sekseverandering dikwijls geheel met hun verleden braken. De motieven van de vrouwen waren vooral de hoop om het beter te krijgen en de zucht naar vrijheid en avontuur. Bij sommigen speelde ook mee dat ze zo makkelijker geliefden of familie konden bereiken of juist ontvluchten. Het gros der vrouwen werd al snel ontmaskerd.
Onze apothekersdochter kunnen we in deze schets inpassen, haar afkomst niet te na gesproken.
R. DEKKER, Daar was laatst een meisje loos, Nederlandse vrouwen als matrozen en soldaten een historisch onderzoek., Baarn, uitgeverij Ambo bv, 1981, pp. 118-121.
[73] Door foute navigatie of slechte weersomstandigheden strandden van tijd tot tijd schepen in de Saldanha-baai en Saint-Helena baai zo'n 150 kilometer ten noorden van de Kaap. Het Huis ter Merwede voer de Saldanha-baai binnen die van op afstand sterk op de Tafel-baai gelijkt.
J.R. BRUIJN EN F.S. GAASTRA, op.cit., volume I, p. 67
[74] Dit is een inhoudsmaat die verschilt van streek tot streek, de Antwerpse pint mat ongeveer 0,7 liter.
H. DOURSTHER, Dictionnaire universel des poids et mesures anciens et modernes, contenant des tables des monnaies de tous les pays, Amsterdam, Meridian publishing co., 1965, p. 428-429.
[75] Zouten was naast roken en het houden van levend vee de enige wijze waarop vlees kon bewaard worden.